اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان چیست؟
اختلال نافرمانی و لجبازی یا ODD (Oppositional Defiant Disorder) یکی از اختلالات رفتاری شایع در کودکان است که با الگویی از رفتار منفی، خصمانه و نافرمان مشخص می‌شود. این اختلال می‌تواند تأثیرات جدی بر زندگی کودک و خانواده‌اش داشته باشد. در این مقاله به بررسی کامل این اختلال، علل، علائم، تشخیص و روش‌های درمان آن می‌پردازیم. این اختلال در کودکی قابل تشخیص است. کودکان مبتلا به (ODD) نسبت به والدین، همسالان، معلمان و سایر افراد رفتار سرکش و خصمانه دارند. رفتار کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی و لجبازی غالباً در کارهای روزمره و فعالیت‌های مدرسه‌شان را مختل می‌کند.
علائم اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان
علائم اختلال نافرمانی و لجبازی یا ODD (Oppositional Defiant Disorder) در کودکان می‌تواند به صورت‌های مختلفی ظاهر شود، اما به طور کلی شامل الگویی از رفتار منفی، خصمانه و نافرمان است که برای مدت طولانی (حداقل ۶ ماه) ادامه دارد و در عملکرد روزانه کودک اختلال ایجاد می‌کند. در زیر به برخی از شایع‌ترین علائم این اختلال اشاره می‌کنیم:
خلق و خو
- تحریک‌پذیری و خشم: کودک به راحتی عصبانی و تحریک‌پذیر می‌شود و واکنش‌های تندی نشان می‌دهد.
- خشم و کینه: کودک ممکن است به طور مکرر خشم خود را نشان دهد و نسبت به دیگران کینه داشته باشد.
- ناراحتی و دلخوری: کودک اغلب ناراحت و دلخور به نظر می‌رسد.
رفتار
- نافرمانی و لجبازی: کودک به طور مکرر از دستورات و قوانین سرپیچی می‌کند و در برابر درخواست‌های والدین یا معلمان مقاومت می‌کند.
- بحث و جدل: کودک به طور مداوم با بزرگسالان بحث و جدل می‌کند و سعی در اثبات حقانیت خود دارد.
- انتقام‌جویی: کودک ممکن است نسبت به دیگران کینه داشته باشد و به دنبال فرصت‌هایی برای انتقام باشد.
- آزار و اذیت دیگران: کودک ممکن است به طور عمدی دیگران را آزار دهد یا اذیت کند.
- مشکلات در روابط: رفتار کودک مبتلا به اختلال نافرمانی و لجبازی، می‌تواند منجر به مشکلاتی در روابط با خانواده، دوستان و همسالان شود.
علل ایجاد اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان
تغییرات شیمیایی در مغز
اختلال نافرمانی و لجبازی با انواع خاصی از مواد شیمیایی مغز و یا انتقال دهنده‌های عصبی که به درستی کار نمی‌کنند مرتبط است. انتقال‌دهنده‌های عصبی به سلول‌های عصبی مغز کمک می‌کنند تا با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. اگر این مواد شیمیایی به‌درستی کار نکنند، پیام‌ها ممکن است به‌درستی از طریق مغز منتقل نشوند و موجب اختلال (ODD) و سایر اختلالات روانی شود. بسیاری از کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال نافرمانی و لجبازی همچنین دارای اختلالات روانی دیگری مانند اختلال بیش فعالی با کمبود توجه (ADHD)، اختلالات یادگیری، افسردگی یا اختلال اضطراب هستند که ممکن است در مشکلات رفتاری آنها نقش داشته باشد.
مشکلات خانوادگی
مواردی مانند مشکلات و نزاع خانوادگی، عدم نظارت و کنترل والدین و مشکلات تربیتی می‌تواند باعث ایجاد اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان شوند.
تفاوت‌های مغزی دیگر
برخی مطالعات نشان می‌دهد نقص یا آسیب‌دیدگی در مناطق خاصی از مغز می‌تواند منجر به مشکلات جدی در رفتار کودکان شود.
خلق‌وخو
کودکانی که در کنترل احساسات خود مشکل دارند، بیشتر دچار ODD می‌شوند.
سابقه خانوادگی
بسیاری از کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال نافرمانی و لجبازی دارای اعضای نزدیک خانواده مبتلا به بیماری‌های روانی، ازجمله اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی و اختلالات شخصیتی هستند. این نشان می‌دهد که اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان می‌تواند ارثی باشد.
مشکلات عاطفی
ODD می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب و کاهش اعتماد به نفس در کودک شود. این مشکلات می‌توانند تاثیر جدی بر کیفیت زندگی کودک داشته باشند و در آینده نیز با او همراه باشند.
عوارض اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان
کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان ممکن است در خانواده در برخورد با والدین و خواهر و برادر، در مدرسه با معلمان و همسالان خود با مشکل مواجه شوند. کودکان مبتلابه (ODD) ممکن است در دوست‌یابی با مشکل روبه‌رو شوند. این اختلال ممکن است باعث مشکلاتی شود. این مشکلات عبارت‌اند از:
- عملکرد ضعیف در مدرسه
- رفتارهای ضداجتماعی
- اختلالات کنترل تکانه
- اختلال سوء مصرف مواد
- خودکشی
بسیاری از کودکان و نوجوانان مبتلا به (ODD) اختلالات روانی دیگری نیز دارند، مانند:
- اختلال کمبود توجه -بیش فعالی (ADHD)
- افسردگی
- اضطراب
- اختلالات یادگیری و ارتباط
تشخیص اختلال نافرمانی و لجبازی
تشخیص اختلال نافرمانی و لجبازی (ODD) در کودکان یک فرآیند پیچیده است که نیاز به بررسی دقیق رفتار کودک توسط متخصصان دارد. در این بخش به مراحل و روش‌های تشخیص این اختلال می‌پردازیم:
مراجعه به متخصص: در صورت مشاهده علائم (ODD) در کودک خود، ابتدا باید به یک روانشناس یا روانپزشک متخصص در زمینه کودکان مراجعه کنید.
بررسی سابقه: متخصص در ابتدا به بررسی سابقه پزشکی و رشدی کودک، همچنین سابقه خانوادگی اختلالات روانی می‌پردازد.
مصاحبه با والدین: مصاحبه با والدین و کسب اطلاعات دقیق در مورد رفتار کودک در خانه، مدرسه و سایر محیط‌‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
مشاهده رفتار کودک: متخصص به طور مستقیم رفتار کودک را در محیط‌های مختلف مشاهده می‌کند تا الگوی رفتاری او را ارزیابی کند.
پرسشنامه و آزمون‌ها: از پرسشنامه‌ها و آزمون‌های استاندارد برای ارزیابی شدت علائم (ODD) و سایر مشکلات احتمالی مانند ADHD یا افسردگی استفاده می‌شود.
معیارهای تشخیصی: متخصص با توجه به اطلاعات جمع‌آوری شده و معیارهای تشخیصی DSM-5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی)، وجود یا عدم وجود ODD را در کودک تعیین می‌کند.
درمان اختلال نافرمانی و لجبازی در کودکان
درمان اختلال نافرمانی و لجبازی (ODD) در کودکان، یک فرآیند چندجانبه است که هدف آن کاهش رفتارهای منفی و بهبود عملکرد کودک در خانه، مدرسه و اجتماع است، معمولاً شامل ترکیبی از روش‌های مختلف است که توسط متخصصان روانشناس و روانپزشک و با همکاری والدین و کودک انجام می‌شود. در زیر به برخی از این روش‌ها اشاره می‌کنیم:
آموزش والدین (Parent Management Training – PMT)
این روش یکی از مؤثرترین روش‌های درمان ODD است و بر آموزش والدین در مورد چگونگی مدیریت رفتار کودک تمرکز دارد. در این روش، والدین یاد می‌گیرند که چگونه قوانین و محدودیت‌های مشخصی را برای کودک تعیین کنند، چگونه به رفتارهای مثبت کودک پاداش دهند و چگونه با رفتارهای منفی او برخورد کنند. همچنین، والدین آموزش می‌بینند که چگونه با کودک خود ارتباط مؤثرتری برقرار کنند و چگونه از تکنیک‌های حل مسئله برای حل اختلافات استفاده کنند.
درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy – CBT)
CBT به کودک کمک می‌کند تا الگوهای فکری و رفتاری منفی خود را شناسایی و تغییر دهد. در این روش، کودک یاد می‌گیرد که چگونه احساسات خود را مدیریت کند، چگونه با موقعیت‌های استرس‌زا مقابله کند و چگونه رفتارهای مثبت را جایگزین رفتارهای منفی کند. CBT می‌تواند به کودک کمک کند تا اعتماد به نفس خود را افزایش دهد و مهارت‌های اجتماعی خود را بهبود ببخشد.
بازی‌درمانی
بازی‌درمانی به ویژه برای کودکان کوچک‌تر که قادر به بیان احساسات خود به طور مستقیم نیستند، مفید است. در این روش، کودک از طریق بازی، احساسات خود را بیان می‌کند و با مشکلات خود روبرو می‌شود. بازی‌درمانی می‌تواند به کودک کمک کند تا مهارت‌های اجتماعی خود را بهبود ببخشد و راه‌های سالم برای بیان خشم و سایر احساسات منفی خود پیدا کند.
دارو درمانی
دارو درمانی معمولاً برای درمان ODD به تنهایی توصیه نمی‌شود. با این حال، اگر کودک با مشکلات دیگری مانند ADHD، افسردگی یا اضطراب نیز دست و پنجه نرم کند، ممکن است دارو تجویز شود. داروها می‌توانند به کاهش علائم این اختلالات همزمان کمک کنند و در نتیجه به بهبود رفتار کودک نیز کمک کنند.
چه زمانی برای درمان نافرمانی و لجبازی کودکان به پزشک مراجعه کنیم؟
لجبازی در کودکان تا حدی طبیعی است و معمولا بخشی از مراحل رشد آنها محسوب می‌شود. با این حال، اگر لجبازی کودک از حد معمول فراتر رود و با رفتارهای منفی و خصمانه دیگر همراه باشد، می‌تواند نشانه‌ای از اختلال نافرمانی و لجبازی (ODD) باشد. در چنین مواردی، مراجعه به پزشک یا روانشناس کودک ضروری است.
تداوم و شدت: لجبازی کودک برای مدت طولانی ادامه داشته باشد و به طور مکرر در موقعیت‌های مختلف تکرار شود.
رفتارهای منفی: لجبازی کودک با رفتارهای منفی دیگری مانند نافرمانی، پرخاشگری، بحث و جدل، انتقام‌جویی و آزار و اذیت دیگران همراه باشد.
اختلال در عملکرد: لجبازی کودک باعث اختلال در عملکرد او در خانه، مدرسه و اجتماع شود و مشکلاتی در روابط با خانواده، دوستان و همسالان ایجاد کند.
تأثیر بر خانواده: لجبازی کودک باعث تنش و درگیری‌های زیاد در خانواده شود و والدین را مستأصل و درمانده کند.
سن کودک: اگر کودک شما خیلی کوچک است (زیر ۳ سال) و رفتارهای لجبازانه او بسیار شدید و غیرعادی است، بهتر است با پزشک مشورت کنید.
در صورت مشاهده هر یک از این نشانه‌ها، بهتر است به پزشک یا روانشناس کودک مراجعه کنید تا تشخیص دقیق انجام شود و در صورت لزوم، درمان مناسب آغاز گردد.
